Water conflict in Chiquitania: de prijs van grondstoffenproductie

Ontbossing, grondstoffenproductie en waterschaarste zijn nauw met elkaar verbonden. In de droge bossen van Chiquitania, Bolivia, draagt bijvoorbeeld de grootschalige veeteelt bij aan de watercrisis, die lokale gemeenschappen treft en ecosystemen bedreigt.

Headerfoto: Laguna Cáceres in november 2024, Puerto Suárez, Bolivia © Manuel Seoane / IUCN NL  

Ontbossing en het verband met de lokale toegang tot water

Landbouw is wereldwijd de grootste gebruiker van zoet water met ongeveer 70%^[1]https://www.fao.org/one-health/areas-of-work/water/en van het totale gebruik, en is afhankelijk van blauwe en groene waterbronnen. Blauw water verwijst naar zoet water in rivieren, meren, reservoirs en grondwater, dat kan worden opgepompt of omgeleid voor direct menselijk gebruik, zoals drinkwater, irrigatie en industrie. Groen water daarentegen is regenwater dat in de bodem wordt opgeslagen en door planten wordt gebruikt. Het is de bron van vocht die evapotranspiratie aandrijft; het proces waarbij water via verdamping uit de bodem en transpiratie door planten terugkeert naar de atmosfeer. Bossen spelen een cruciale rol in deze cyclus: via hun wortels nemen ze groen water op en geven ze het weer af aan de lucht, waardoor ze helpen lokale neerslagpatronen en klimaat te reguleren.

Landbouw heeft een nog grotere impact in droge gebieden, waar regenval vaak niet overvloedig is en natuurlijke waterbronnen beperkt zijn. Veranderingen in landgebruik en de aantasting van bossen kunnen de lokale klimaatregulering verstoren en hydrologische cycli veranderen, waardoor de regenval, evapotranspiratie en grondwateraanvulling afnemen.

Veehouderij legt een grote druk op de watervoorraden in het landschapsbeheer; elke koe verbruikt ongeveer 30 tot 80 liter water per dag^[2]https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S2590286521001075?utm. In de Chiquitania bouwen veehouders vaak atajados (kunstmatige vijvers) om water voor hun vee te verzekeren. Dit leidt vaak tot concurrentie en conflicten over de toegang tot water tussen veehouders en lokale gemeenschappen.

Chiquitania en de San Lorenzo-rivier

Het Chiquitania-woud is een van de meest unieke bossen op aarde. Het ligt in de laaglanden van Santa Cruz, Bolivia en strekt zich uit tot Mato Grosso, Brazilië.

Het Chiquitania-woud heeft een recordniveau van ontbossing gezien, voornamelijk als gevolg van uitbreiding van de landbouwgrens. Bossen worden vervangen door veeteelt en grootschalige akkers, voornamelijk voor de teelt van soja en maïs. Deze gewassen worden voornamelijk geproduceerd voor de internationale markt en leiden tot het aantasten van bossen, verlies aan biodiversiteit en waterschaarste in de hele regio.

In augustus 2024 heeft een lokale gemeenschap in Chiquitania (Buena Vista) een rechtszaak aangespannen tegen een Argentijnse veeboer, die zij verantwoordelijk houden voor de omleiding van de San Lorenzo-rivier en de daaropvolgende watercrisis. De watergerelateerde klachten van de gemeenschap werden op grond van milieuaansprakelijkheid voor de rechtbank (Tribunal Agroambiental) gebracht. Als gevolg van de omleiding van de rivier had de gemeenschap meer dan vier jaar lang geen toegang tot water, waaronder een volledige onderbreking van de watervoorziening gedurende vier opeenvolgende maanden, wat zowel het huishoudelijk gebruik als de landbouwactiviteiten aantastte.

In november 2024 heeft de Boliviaanse rechtbank in Roboré, die is gespecialeerd in landbouw en milieurecht, een baanbrekende uitspraak gedaan over de omleiding van de San Lorenzo-rivier^[4]https://anabolivia.org/por-orden-judicial-se-inicia-la-restitucion-del-cauce-del-rio-san-lorenzo-y-la-remocion-de-presa/?. Het hof beval de verwijdering van een illegaal aangelegde dam en gaf opdracht tot het herstel van de natuurlijke loop van de rivier binnen tien werkdagen, op basis van de constitutionele milieubeschermingsbepalingen van Bolivia, het voorzorgsbeginsel (Precautionary Principle), de Wet van Moeder Aarde (The Law of Mother Earth, Wet 071), Wet 300 en het Escazú-akkoord. Deze uitspraak schept een historisch precedent in Bolivia en bevestigt dat het rechtssysteem in staat is om de milieurechten en waterrechten van oorspronkelijke bewoners te verdedigen tegen extractieve landgebruiksactiviteiten.

Het verband tussen veranderingen in landgebruik, grondstoffen en waterzekerheid onderstreept de urgentie om watergebruik en de voetafdruk daarvan mee te nemen bij het ontwerpen van ontbossingsvrij beleid, met name in toeleveringsketens van grondstoffen die mogelijk bossen in gevaar brengen.

Het werk van IUCN NL voor Chiquitania

IUCN NL heeft partnerorganisaties in Bolivia zowel financieel als technisch ondersteund. Onze rol was veelzijdig en omvatte onder meer het verstrekken van financiering, het in contact brengen van partners met onderzoeksorganisaties, het helpen bij territoriale bescherming en veiligheid, en het onder de aandacht brengen van deze kwesties op het internationale toneel via mechanismen zoals de Universal Periodic Review en de Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination against Women.

Via het programma Forests for a Just Future van de Green Livelihoods Alliance (GLA) draagt IUCN NL bij aan een duurzamer en inclusiever beheer van tropische bossen dat klimaatmitigatie en -adaptatie, mensenrechten en het levensonderhoud van oorspronkelijke bewoners en lokale gemeenschappen ondersteunt. In dit programma heeft onze Boliviaanse partner PROBIOMA lokale gemeenschappen in de San Lorenzo-rivier ondersteund door juridische en technische bijstand te verlenen. De GLA, een coalitie die zich inzet voor het behoud van bossen en de versterking van gemeenschapsrechten, is al bijna tien jaar actief in Chiquitania. Hun steun was van cruciaal belang om gemeenschappen te helpen hun recht op toegang tot water te verdedigen.