Het Nederlandse drinkwaterdilemma

De beschikbaarheid van drinkwater voor ons dagelijks gebruik is zo gewoon dat we er eigenlijk nooit bij stil staan waar dit water vandaan komt en hoeveel water we hebben. Tijdens zeer warme en droge zomers komen er wel eens berichten voorbij over een sproeiverbod voor de landbouw of het tijdelijk verlagen van de druk door een drinkwaterbedrijf. Maar dit voelt toch vaak nog als een ver-van-mijn-bed-show. Is dat terecht en hoe zit het eigenlijk met de (on)uitputbare beschikbaarheid van ons drinkwater?

Door Fanny Verkuijlen, expert biodiversiteit, klimaat en groene economie bij IUCN NL
Headerfoto: Wetlands, zoals Nationaal Park de Biesbosch, zijn essentieel voor het klimaat en onze watervoorziening. © Stan Versluis via Unsplash

Nederlands water in cijfers

Drinkwater is een algemeen goed. We verbruiken per persoon gemiddeld maar liefst 134 liter drinkwater per dag: 855 miljoen m³ drinkwater per jaar voor huishoudens in Nederland^[1]Centraal Bureau voor Statistiek. (2022). Huishoudens gebruikten in 2020 meer water, bedrijven minder.. Daarnaast verbruiken landbouw- en andere bedrijven op jaarbasis 380 miljoen m³ drinkwater. Naast dit leidingwater dat wordt gewonnen door drinkwaterbedrijven voor onze consumptie, kunnen de landbouw en industrie nog uit andere waterbronnen tappen. Zo wordt oppervlaktewater gebruikt voor productieprocessen in raffinaderijen en als koelwater in elektriciteitscentrales. In totaal wordt in Nederland jaarlijks gemiddeld 14 miljard m³ water gewonnen. Hiervan wordt 86% gebruikt door industrie en elektriciteitscentrales, 12% door huishoudens en bedrijven en 2% door de landbouw.

De veranderende bron

Ons drinkwater wordt gewonnen uit grondwater, zoet oppervlaktewater en zout oppervlaktewater. Grondwater is de meest geschikte bron om drinkwater van te maken vanwege de kwaliteit van het water. Het zuiveren van oppervlaktewater voor consumptie kost aanzienlijk meer investeringen^[2]EenVandaag. (2022). Tekort aan drinkwater dreigt: ‘Als we nu geen actie ondernemen, hebben we zometeen een probleem’.. De onttrekking van grondwater kan de lokale grondwaterstand zo beïnvloeden dat verdroging ontstaat, wat circa 40% van de inheemse planten in Nederland bedreigt. Deze planten zijn afhankelijk van de grondwaterstand, waardoor veel typisch Nederlandse soorten met natte en vochtige standplaatsen dreigen te verdwijnen of zijn al verdwenen. Ook dieren en insecten die voor hun voortplanting zijn aangewezen op specifieke grondwater- en/of kwelafhankelijke^[3]Kwelafhankelijke plantensoorten zijn afhankelijk van de toestroom van grondwater in de wortelzone van de plant. Dit leidt tot unieke vegetatie die gebonden is aan een ondiepe en stabiele … Continue reading plantensoorten, worden in hun voortbestaan bedreigd.

Om drinkwatertekort tegen te gaan, is het belangrijk dat het Nederlandse watersysteem zowel droogte als langere natte perioden aankan.

Ter compensatie voor de verlaging van de grondwaterstand voeren waterbeheerders water vanuit andere plekken aan. Dit is vaak systeemvreemd water, dat veel meer meststoffen bevat dan het systeemeigen water. Hierdoor kan verruiging van het aquatische ecosysteem optreden^[4]Verruiging is meestal gevolg van vermesting en leidt tot een overheersing van hoog-opschietende, overjarige kruiden met bebladerde stengels, zoals bramen, akkerdistels, riet en harig wilgenroosje … Continue reading.

Zoet en zout oppervlaktewater vormen de belangrijkste waterbron voor de industrie en energiebedrijven. Elektriciteitsbedrijven zijn veruit de grootste onttrekkers van oppervlaktewater en het overgrote deel hiervan wordt toegepast als koelwater^[5]Compendium voor de Leefomgeving. (2022). Waterwinning en watergebruik in Nederland, 1976-2020.. Na gebruik gaat het grootste deel van het koelwater terug naar de natuur. Deze koelwaterlozingen kunnen in warme perioden een negatief effect hebben op de zuurstofhuishouding van het ontvangende oppervlaktewater, omdat in warm water minder zuurstof oplost. Hierdoor kan vissterfte ontstaan en de ecologie van het water negatief worden beïnvloed. Daarnaast bestaat het risico dat door een lek diverse verontreinigingen met het koelwater worden geloosd.

Door toenemende klimaatverandering zullen lange droge periodes naar verwachting vaker voorkomen. Hogere temperaturen en het uitblijven van regen hebben gevolgen voor de natuur en bronnen voor de bereiding van drinkwater. Bij droogte zakt het grondwaterpeil, neemt de aanvoer van rivierwater af en neemt de verdamping toe. Door een lage rivierwaterstand stijgen de relatieve concentraties verontreiniging. Hierdoor kan het voorkomen dat rivierwater niet meer geschikt is voor de bereiding van drinkwater. Uitwijken naar een andere bron of buffer, zoals een spaarbekken, is dan meestal de vervolgstap^[6]Drinkwaterplatfom. (2022). Waterverbruik in Nederland..

Oplossingen voor het drinkwaterdilemma

Zonder maatregelen zal er in 2030 in heel Nederland een tekort aan drinkwater ontstaan^[7]RIVM. (2023). Waterbeschikbaarheid voor de bereiding van drinkwater tot 2030 – knelpunten en oplossingsrichtingen.. Gelukkig zijn er voldoende oplossingen, waaronder veel natuurlijke oplossingen. Om drinkwatertekort tegen te gaan, is het belangrijk dat het Nederlandse watersysteem zowel droogte als langere natte perioden aankan. Het is daarom essentieel dat er grotere watervoorraden worden aangelegd en dat water langer vast wordt gehouden. Bijvoorbeeld door regenwater minder snel af te voeren, grotere voorraden in de duinen en het IJsselmeer aan te leggen en meer water onder de grond op te slaan. Dit kan bij de piekvraag in de zomer gebruikt worden.

Met het Deltaprogramma Zoetwater wil Nederland zorgen dat minder water via de rivieren in zee verdwijnt. Drinkwaterbedrijven moeten meer samenwerken en op piekmomenten onderling extra voorraden uitwisselen. Om voldoende drinkwater te garanderen is het ook belangrijk dat het grond- en oppervlaktewater schoon is en blijft.

Als de kwaliteit van het rivier- en grondwater voldoet aan de Kaderrichtlijn Water, een Europese richtlijn voor waterkwaliteit, is dat een goede basis voor de productie van drinkwater. Daarnaast stimuleren de waterpartijen dat mensen en bedrijven bewust en zuinig water gebruiken. Ook worden nieuwe winlocaties gezocht of bestaande vergunningen uitgebreid. Dit kunnen ook andere soorten bronnen zijn, zoals brak (grond)water. Opgevangen regenwater gebruiken in tuinen of hergebruik van gezuiverd afvalwater in de landbouw zijn innovatieve oplossingen voor slim watergebruik^[8]Compendium voor de Leefomgeving.(2022). Waterwinning en watergebruik in Nederland, 1976-2020..

IUCN NL pleit voor meer nadruk op natuurlijke oplossingen zoals duurzaam beheer en herstel van wetlands.

Waterwereld

Ook buiten Nederland is er een toenemende druk op, en sommige gebieden kampen al met serieuze waterschaarste. Wereldwijd leven 4 miljard mensen in gebieden die minstens één maand per jaar te maken hebben met ernstige waterschaarste^[9]NOS. (2018). Waarom de wereld straks waarschijnlijk om drinkwater vecht.. Dat betekent dat er meer water wordt onttrokken uit het grond- en oppervlaktewater dan dat er wordt aangevuld. De hoeveelheid beschikbaar water neemt dus per saldo af en wordt nog schaarser. Toenemende waterschaarste bedreigt het voortbestaan van de mensheid, waarschuwt Oxfam Novib in een nieuw onderzoek^[10]Oxfam International. (2023). Water Dilemmas: The cascading impacts of water insecurity in a heating world., waardoor ziekten, honger en migratiestromen vrij spel krijgen. Waterschaarste wordt vooral veroorzaakt door klimaatverandering. Daarboven op komen de gevolgen van gebrekkige investeringen in watersystemen, slecht watermanagement, vervuiling en de onttrekking van grondwater. Hierbij geldt dat de landen die hiervoor het minst verantwoordelijk zijn, vaak het hardst worden getroffen.

IUCN NL pleit voor natuurlijke oplossingen

Wetlands zijn essentieel voor ons klimaat en onze watervoorziening. Door de enorme capaciteit van deze ecosystemen om broeikasgassen op te slaan, spelen ze een onmisbare rol in klimaatadaptatie en door de zuiverende werking zijn ze belangrijk voor de waterkwaliteit. Ook bieden deze biotopen een unieke leefomgeving voor veel verschillende soorten.

Toch worden wetlands in Europa nog altijd ontgonnen en ontwaterd. Enerzijds omdat we de natuurlijke functies van deze ecosystemen onderschatten en andere vormen van landgebruik, zoals landbouw of woningbouw, voorrang geven. Anderzijds legt de huidige aanpak in de strijd tegen klimaatverandering een te grote focus op technologische oplossingen.

IUCN NL pleit voor meer nadruk op natuurlijke oplossingen zoals duurzaam beheer en herstel van wetlands. Bij de inrichting van ons landschap moeten we rekening houden met de natuurlijke functies die een gebied vervult. ‘Vorm volgt functie’ heet dit principe, waardoor het makkelijker wordt om de keuze te maken om wetlands te herstellen ten behoeve van het klimaat en waterregulatie.

Wat moet er vervolgens gebeuren om die keuze te kunnen maken? Eigenlijk is het heel simpel:

1. Ieder EU-land moet een strategie opstellen voor behoud en herstel van hun wetlands.
2. Het natuurlijk vermogen van wetlands om CO₂ op te slaan moet een plek krijgen in al het klimaatbeleid.
3. Behoud en herstel moet financieel aantrekkelijk worden voor de grondeigenaar.

Goed functionerende wetlands leveren de maatschappij een onbetaalbare dienst en zicht op een leefbare toekomst.

REWET: duurzaam herstel van wetlands

Veengebieden, moerassen en andere wetlands hebben een belangrijke rol in het verminderen van de effecten van klimaatverandering. Met het project REWET, gefinancierd door de Europese Unie, onderzoeken we samen met andere Europese organisaties de potentie van wetlandgebieden. Met informatie uit zeven open laboratoria, waaronder Nationaal Park Weerribben-Wieden, ontwikkelen we een compleet beeld van hoe Europese wetlands het beste kunnen bijdragen aan klimaatmitigatie en -adaptatie.