Schuldig of niet? Het publiek oordeelt over ecocide…
02 juli, 2025
Woensdag 11 juni 2025
Header foto: Moeras in Slovenië (c) Dragoncello via Getty Images
Hoewel het voorstel om wetlands, en veengebieden in het bijzonder, te herstellen als militaire strategie innovatief is, roept het diepgaande politieke en ethische vragen op. Politiek gezien dwingt het ons na te denken over wat het betekent wanneer ecosystemen zoals wetlands worden opgenomen in de militaire strategie. Betekent dit een impliciete goedkeuring van gemilitariseerd denken binnen natuurbeleid? En in welke mate moeten militaire overwegingen de prioriteiten van natuurbehoud beïnvloeden?
Ethisch gezien is het idee om de natuur alleen voor defensiedoeleinden te gebruiken omstreden. Door wetlands in de eerste plaats te waarderen vanwege hun strategische nut dreigen ze te worden gereduceerd tot slechts beschermingsinstrumenten, waardoor hun ecologische, culturele en intrinsieke betekenis wordt overschaduwd. Deze benadering kan uiteindelijk ook contraproductief blijken: als een landschap zijn militaire relevantie verliest, zou de bescherming ervan dan minder prioriteit krijgen?
Met dit in het achterhoofd worden in dit opiniestuk beleidstrajecten verkend voor het herstel van wetlands, en in het bijzonder het herstel (of rewetting) van veengebieden, als onderdeel van een bredere de-escalerende defensiestrategie voor de EU. Hiermee pleiten we niet voor de militaire exploitatie van wetlands, maar introduceren we een nieuw argument voor de bescherming ervan, gebaseerd op zowel ecologische waarde als strategische veerkracht.
Wetlands helpen al langer bij de militaire verdediging langs de Russische grens. Het leger van Napoleon had het bijvoorbeeld moeilijk in de veengebieden en moerassen van Rusland. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werden grote militaire operaties door de wetlands alleen in de winter uitgevoerd, als grond en water bevroren waren. Om door het uitdagende terrein te navigeren waren deze operaties deels afhankelijk van de hulp van veenexperts[1]https://www.aeco.earth/blog/peatlands-as-natural-defence-an-innovative-approach-to-europes-security. Natte veengebieden en moerassen zijn te zacht voor een militair voertuig om doorheen te rijden en vertragen soldaten die zich te voet verplaatsen.
Hoewel het gebruik van vliegtuigen, langeafstandsraketten en drones de effectiviteit van dergelijke natuurlijke verdedigingslinies heeft verminderd, hebben ze nog steeds een belangrijke strategische waarde. Aangezien Rusland grondtroepen veelvoudig inzet bij de oorlog in Oekraïne, zet dit aan tot denken over het herstel van waterrijke gebieden langs de grenzen van Europa. Wetlands, vooral die in grensgebieden, dienen als natuurlijke barrières die militaire bewegingen belemmeren en dus de-escalerend werken in het geval van een conflict.
De Pripet moerassen, of Polissya in het Oekraïens, zijn een groot gebied van ongeveer 270.000 vierkante kilometer moerasland dat zich uitstrekt van Polen tot Rusland, over het noorden van Oekraïne en het zuiden van Wit-Rusland[2]https://universalium.en-academic.com/178510/Pripet_Marshes. De temperatuur speelt een militaire rol in de tactiek van Rusland om dit gebied binnen te vallen. In de winter vriezen deze zompige vlakten dicht, waardoor een stabieler terrein ontstaat voor zware militaire voertuigen die anders vast zouden komen te zitten in de modder[3]https://www.washingtonpost.com/world/interactive/2022/ukraine-russia-invasion-geography-weather/. Experts zeggen dat de bevroren grond, meestal in februari, de Russische troepen de beste mogelijkheid biedt om Oekraïne binnen te trekken. Als de dooi inzet in maart/april wordt het terrein weer erg modderig. Hoewel er recentelijk meer wegen door de moerassen zijn aangelegd, is de mogelijkheid om het open terrein over te steken nog steeds van strategisch belang als de wegen geblokkeerd zijn[4]https://www.kyivpost.com/opinion/13527.
Pripet Moerassen van Oekraïne tijdens de zomer © Palstsiuk[5]https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Prypiac.jpg
Afbeelding: Kaart van Oekraïne met de Pripetmoerassen in het noorden, in geel. © Kiev Post[6]https://www.kyivpost.com/opinion/13527
De Hollandse Waterlinie is een voorbeeld van het actief creëren van watergebieden voor militaire doeleinden. De Nederlanders gebruikten in 1584 voor het eerst strategische overstromingen door dijken door te breken en land onder water te zetten om de Spanjaarden te bestrijden. Hoewel ze de val van steden als Antwerpen niet konden voorkomen, leefde het idee voort. In 1672 openden Nederlandse troepen sluizen om het Franse leger bij Vlaanderen tegen te houden. Dit leidde tot een slim verdedigingssysteem met kanalen en sluizen dat meerdere keren werd gebruikt, onder andere in de Eerste en Tweede Wereldoorlog.
Na de Tweede Wereldoorlog herzag de Nederlandse regering het idee van een waterlinie om een mogelijke Sovjetinvasie tegen te gaan. Deze nieuwe versie van de Waterlinie was meer gericht op het oosten van Nederland bij de IJssel (de IJssellinie) en in de provincie Gelderland. In het geval van een invasie zou het water van de Rijn en de Waal worden omgeleid naar de IJssel, waardoor de rivier en de aangrenzende gebieden onder water zou komen te staan. Het plan werd nooit in praktijk gebracht en werd in 1964 door de Nederlandse regering ontmanteld. Tegenwoordig is de oorspronkelijke waterleiding nog min of meer intact. Op 26 juli 2021 werd de linie toegevoegd aan de UNESCO Werelderfgoedlijst vanwege het unieke karakter van de linie[7]https://www.werelderfgoed.nl/nl/werelderfgoed/hollandse-waterlinies.
Afbeelding: Kaart van de Hollandse Waterlinie © Stichting Werelderfgoed Nederland[8]https://www.werelderfgoed.nl/nl/werelderfgoed/hollandse-waterlinies
Belangrijke gebieden voor wetlandherstel in Europa vanuit militair oogpunt zijn Oekraïne, waar het bij kan dragen aan de verdediging tegen Rusland en mogelijk Wit-Rusland, plus Polen, de Baltische staten, Finland en Roemenië, waar herstel kan dienen als natuurlijke barrières langs de oostflank van de NAVO. De oostelijke grensregio van Duitsland wordt ook gezien als een potentiële reserveverdedigingslinie voor West-Europa. De Europese grensgebieden kunnen samen de moderne “Europese Waterlinie” vormen. Recentelijk is de eerste Europese wetlandkaart gepubliceerd, die kan worden ingezet om de linie te bepalen[9]Tegetmeyer, C., Kaiser, M., & Barthelmes, A. (2025). De Europese wetlandkaart (‘EWM’) [Dataset]. Zenodo. https://doi.org/10.5281/zenodo.15302184.
Voor effectief functioneren van deze gebieden als verdedigingsmechanismen, dan zijn twee soorten wetlandlandschappen van strategisch belang. Ten eerste grote intacte wetlands, die vaak in de buurt van landsgrenzen te vinden zijn; en ten tweede gefragmenteerde gedraineerde wetlands die zijn omgezet in landbouwgrond[10]https://www.aeco.earth/blog/peatlands-as-natural-defence-an-innovative-approach-to-europes-security .
De oorlog van Rusland in Oekraïne verandert de manier waarop Oost-Europa aankijkt tegen wetlands. De Duitse denktank over veengebieden, het Greifwald Moor Centre, heeft onlangs een beleidsnota gepubliceerd waarin ze pleiten voor wetlandherstel als verdedigingsstrategie[11]https://www.aeco.earth/blog/peatlands-as-natural-defence-an-innovative-approach-to-europes-security. Ook in Polen onderzoeken deskundigen hoe natuur een rol kan spelen bij het verdedigen van grenzen. Het Poolse plan “Oostelijk Schild”, bedoeld om militaire dreigingen vanuit Wit-Rusland en Rusland tegen te houden, heeft tot maatschappelijke discussie geleid. Tot nu toe omvatte het plan de bouw van een hoog hek door het Białowieża bos, een maatregel die een negatieve invloed heeft op het leefgebied van wilde dieren. In mei suggereerde de Poolse Academie van Wetenschappen dat herstel van het gebied door het grondwater te verhogen en natte boreale sparrenbossen te herstellen een effectievere grensbescherming biedt en ook goed is voor het milieu[12]https://www.politico.eu/article/poland-eastern-maginot-line-bialowieza-forest-war-defense-east-shield-program-nature-preservation/. De Poolse regering heeft interesse getoond en onderzoekt het idee. Voor het eerst sinds de inval van Rusland in Oekraïne wordt het herstel van wetlands beschouwd als onderdeel van de nationale defensiestrategie binnen de EU[13]https://internationalepolitik.de/de/die-strategische-bedeutung-von-feuchtgebieten.
Een belangrijk punt is dat effectief herstel van wetlands, vooral veengebieden, tijd kost; meestal enkele jaren tot decennia. Wetlands worden niet op magische wijze hersteld wanneer ze kort onder water worden gezet voor acute militaire doeleinden.
Veenherstel sluit direct aan op de EU Natuurherstelwet[14]https://environment.ec.europa.eu/topics/nature-and-biodiversity/nature-restoration-regulation_en, die de lidstaten onder andere verplicht om drooggelegde veengebieden in de landbouw te herstellen: 30% in 2030 (waarvan ten minste een kwart hersteld), 40% in 2040 (een derde hersteld) en 50% in 2050 (een derde hersteld)[15]EU Natuurherstelwet: alle ogen gericht op lidstaten | IUCN NL . Daarnaast dragen herstelde veengebieden bij aan de Europese Klimaatwet (aangenomen op 28 juni 2021) en Fit for 55 (aangenomen op 14 juli 2021) doelstelling dat per 2030 emissies met 50% moeten zijn verminderd ten opzichte van 1990. De voordelen van wetlands voor klimaatmitigatie zijn enorm: hoewel ze slechts 7% van het aardoppervlak innemen, slaan ze 33% van ‘s werelds koolstof op land op[16]Herstel van wetlands om klimaatverandering tegen te gaan | REWET.
Een belangrijk punt is dat effectief wetlandsherstel, vooral veengebieden, tijd kost; meestal enkele jaren tot decennia. Wetlands worden niet op magische wijze hersteld wanneer ze kort onder water worden gezet voor acute militaire doeleinden. Zorgvuldige planning, op wetenschap gebaseerde en participatieve benaderingen van herstel zijn nodig om risico’s van ecologische schade op de lange termijn en sociale onrechtvaardigheid te vermijden. In ieder geval wordt aanbevolen om de IUCN Global Standard for Nature-based Solutions toe te passen, en voor veengebieden specifiek RAMSAR’s Global guidelines for peatland rewetting and restoration. Dit garandeert de duurzaamheid van de impact van ecosysteemherstel met het rechtvaardig en eerlijk beheer van natuurlijke hulpbronnen.
Ter illustratie: “onzorgvuldige” wetlandherstel vond plaats tijdens de overstroming bij Irpin, vlakbij Kiev, tijdens de Russische invasie in februari 2022. Om de oprukkende troepen een halt toe te roepen, openden de Oekraïense troepen een dam in de rivier de Irpin, waardoor 13.000 hectare voormalig moerasland, dat in de jaren 1960 was drooggelegd, onder water kwam te staan. Deze “war rewilding“ stopte de Russische opmars en beschermde Kiev voorlopig tegen een invasie over land[17]Wetlands en de oorlog in Oekraïne – hoop in een catastrofe – Wetlands International Europe. Historisch gezien vormden de Irpin-uiterwaarden een (bio)divers landschap van moerassen, moerassen en rietvelden, maar de drooglegging in het Sovjettijdperk en de daaropvolgende woningbouw hadden het ecosysteem aanzienlijk aangetast. Vlak voor de huidige oorlog werden er ook nieuwe woonprojecten gepland voor het gebied.
Met de terugkeer van het water moeten ruimtelijke plannen worden heroverwogen. De afweging tussen natuurherstel en stedelijke ontwikkeling zal een politieke keuze worden. Als herstel van wetlands politieke steun krijgt, dan duurt effectief herstel van biodiversiteit nog jaren, of zelfs decennia. Plotselinge overstromingen leiden niet automatisch tot succesvolle herbebossing. De terugkeer van water alleen is niet voldoende om ecologisch herstel op lange termijn met optimale biodiversiteitswinst te garanderen. Zonder ecologisch onderzoek, planning en lokale betrokkenheid zal duurzaam herstel waarschijnlijk niet plaatsvinden.
Wetlandherstel mag de militarisering van de natuur niet rechtvaardigen, maar moet het dienen als een manier om ecosystemen op lange termijn te beschermen en de diverse waarden voor mens en natuur te ondersteunen.
Dit is een belangrijk moment om milieudiplomatie in te zetten voor een brede integratie van wetlandbeleid in de EU. Om te beginnen zou een dialoog tussen lidstaten over biodiversiteit, klimaat en veiligheid kunnen helpen om een Europese waterlinie vorm te geven, waarbij evenwichtig natuur-, klimaat- en veiligheidsdoelen worden afgewogen en potentiële gevolgen, risico’s en kansen worden geanalyseerd.
EU-lidstaten worden aangemoedigd om beleidsprikkels in te zetten dat wetlandsherstel versnelt. Dit kan onder andere door intensieve landbouw te vervangen door natte landbouw (paludicultuur), en boeren hiervoor te ondersteunen met training en een transitiefonds in strategisch belangrijke gebieden. Daarnaast kunnen financiële stimulansen worden gebruikt om landeigenaren te compenseren voor wetlandherstel. Er kan mogelijk EU-financiering beschikbaar worden gemaakt uit budgetten voor natuur-, klimaat- en veiligheidsprogramma’s.
Wetlandherstel mag de militarisering van de natuur niet rechtvaardigen, maar moet het dienen als een manier om ecosystemen op lange termijn te beschermen en de diverse waarden voor mens en natuur te ondersteunen. De risico’s van slecht gepland wetlandherstel, zoals geïllustreerd door het incident bij Irpin, benadrukken hoe belangrijk het is om interventies goed uit te voeren om schade te voorkomen: succes hangt af van langetermijnplanning, adequate financiering en steun van de EU en andere actoren, evenals de vroegtijdige betrokkenheid van de getroffen mensen die in het gebied wonen.